Białowieża - i jej magiczny las

Białowieża to maleńka miejscowość we wschodniej Polsce, w sercu puszczy Białowieskiej, na granicy z Białorusią.

Białowieża to jednak dużo więcej. Jest miejscem, które chyba łatwiej przeżyć niż opisać. Jak bowiem namalować słowami wędrujące pod podlaskim niebem łosie czy ciszę niezmąconą żadnym obcym dźwiękiem? Jak opisać jej chłodne poranki, pełne tajemniczej mgły i świetlistego babiego lata, rozwieszonego na bezludnych łąkach wokół? Jak oddać literacko ducha starego lasu, który porastał Białowieżę kiedyś dawno temu? Dziś, miejscowość ta, jest strażnikiem u progu tajemnic, jej znikomej części, kiedyś roztaczającej się na wielkim obszarze wschodniej Europy – Puszczy Białowieskiej.

Miejsce mocy

Białowieża dla wielu to miejsce mocy. Jest to drugi po zamku Wawel, w Krakowie najważniejszy punkt mocy w Polsce, który według ezoteryków ma specyficzne działanie na istoty żywe. Naukowo nie można oczywiście tego wytłumaczyć, ale jak się tam znalazłam od razu wiedziałam o co chodzi.

Zagrożona puszcza

Białowieża to niewygodny w dzisiejszej Polsce temat. Kornik, który zaatakował posadzone przez człowieka świerki, w tej części puszczy, która leży poza jej ścisłym rezerwatem, spowodował masową wycinkę drzew. Od ponad osiemdziesięciu lat puszcza jest rabunkowo eksploatowana, pocięta siecią dróg i linii działowych. Tylko 30% jej aktualnego obszaru stanowią lasy naturalnego pochodzenia. To małe w stosunku do całości poletko jest chronione ścisłym rezerwatem przez Białowieski Park Narodowy. Właśnie dla tego przyrodniczego skrawka historii wybrałam się tam jesienią, żeby zobaczyć stary las na progu wielkich dla niego zmian.

Magia starego lasu

Puszcza Białowieska spełniła wyjątkową rolę w kulturze Słowian. Od niepamiętnych czasów krążyło o niej wiele legend i tajemniczych opowieści. W czasach królewskich, puszcza była własnością króla, najpierw zjednoczonej Polski i Litwy, a późniejszych czasach caratu rosyjskiego i stanowiła raj dla polowań. W literaturze była często opisywana jako miejsce niebezpieczne, pełne dzikich zwierząt, uroczysk i bagien. Puszczę zamieszkiwali sporadyczni ludzie, którzy uciekali przed społeczeństwem, lub chcąc unikąć sądu czy kary, osiedlali się tu i często już pozostawali na zawsze.  

Las pierwotny

Ale co tak właściwie odróżnia las od puszczy? Weźmy losowo wybrane zbiorowisko drzew w naszym kraju-drzew w podobnym wieku, sadzonych pod sznurek. Już na pierwszy rzut oka zauważymy, że z puszczą nie ma ono wiele wspólnego. A teraz wyobraźcie sobie wielki niezamieszkany obszar porośnięty dziewiczym lasem, niezmieniony działalnością człowieka od wieków. Niegdyś, obszar Polski porastała taka puszcza ciągnąca się od stepów wschodu po zachodnie europejskie lasy liściaste.

W dzisiejszych czasach oprócz rezerwatów i parków narodowych najczęściej spotkamy się z lasami stworzonymi ręką człowieka. W szkołach leśnych, które kształcą przyszłych leśników, położony jest nacisk przede wszystkim na hodowlę lasu, a więc na produkcję materiału drzewnego. Las należy wyciąć, posadzić sadzonki i pielęgnować je. Tworzy się specyficzny inkubator, żeby drzewa rosły harmonijnie, jedno obok drugiego. Powinny być smukłe i proste, ponieważ od samego początku widzi się w nich ładną deskę. Wokół tępi się wszystko co mogłoby ten proces zburzyć. Stwarza się sztuczne otoczenie. Stworzony po drugiej wojnie światowej, popularny dziś w Polsce drzewostan świerkowy jest aktualnie atakowany przez kornika drukarza (który od zawsze rozwijał się w słabych świerkach). Te świerki to właśnie taki sztuczny twór w Puszczy Białowieskiej (i nie tylko – będąc niedawno w Parku Narodowym Gór Stołowych, w południowej Polsce, zorientowałam się podczas wędrowania, że tam również jest podobny problem choć mniej nagłośniony przez media).

Niemanipulowany przez człowieka las pierwotny, w myśl spojrzenia ekologicznego, to skomplikowany układ wzajemnie oddziałujących na siebie elementów fitocenozy, mykocenozy i zoocenozy. Odznacza się wielką bioróżnorodnością a jego odnowa odbywa się pod wpływem naturalnej sukcesji ekologicznej. Drzewostan lasu naturalnego starzeje się w sposób naturalny, zaś martwe drzewa rozkładane są przez saprofity, czyli organizmy odpowiedzialne za rozkład. Zróżnicowanie gatunków roślin i zwierząt jest nieporównanie bogatsze w lasach pierwotnych niż w uprawach leśnych. W Polsce takich lasów jest coraz mniej. Coraz częściej widzi się sterylne lasy hodowlane, gdzie brak tajemniczych zaułków, zobaczenie dzikiego zwierzęcia graniczy z cudem a ze wszystkich stron można usłyszeć odgłosy cywilizacji.

Białowieża jest jednym z tych nielicznych miejsc w Polsce, gdzie może być jeszcze tajemniczo i groźnie. Istnieją tam ludzie, którzy kochają swoją ziemię i starają się chronić tak pochopnie w dzisiejszych czasach ścinany lub zaśmiecany las. To takie małe muzeum, w którym występuje 70 procent bioróżnorodności występującej w całej Polsce niżowej.

W tropikach jest las deszczowy, na północnych skrajach półkuli jest tajga, my w Polsce mamy puszczę. Tą jedną jedyną unikatową w skali Europy.

Zwiedzanie rezerwatu Puszczy Białowieskiej

Puszczy nie można zwiedzać samemu. Żeby przekroczyć bramę ścisłego rezerwatu musi nam towarzyszyć licencjonowany przewodnik turystyczny. Każdy hotel w Białowieży wyposażony jest w ulotki miejscowych biur turystycznych i wycieczkę można zamówić często z dnia na dzień. Ja wybrałam się do puszczy z Ludmiłą Żłobin Czajką ( https://www.przewodnik-puszcza-bialowieska.eu/) i do dziś dnia pamiętam każdy jej szczegół. Spotkanie z przewodnikiem wyznacza się zaraz po wschodzie słońca. Chodzi się wyznaczonymi do tego ścieżkami a rozmowy prowadzone są prawie szeptem, w celu niewystraszenia zwierząt. Wycieczka trwa cały dzień.

Czy tylko las?

Białowieża jest maleńką miejscowością. Na jej obrzeżach znajduję się wejście do ścisłego rezerwatu puszczy. Oprócz jej cudownego lasu ma ona inne nie mniej ciekawe atrakcje. Oto kilka z nich:

Rezerwat pokazowy żubrów

Puszcza Białowieska od zawsze była ostoją bogactwa dzikiej zwierzyny, a jej największym i najbardziej reprezentacyjnym zwierzęciem był żubr. Polowania dworów królewskich, rabunkowe wycinanie drzew na przestrzeni wieków i spustoszenia dwóch wojen światowych, spowodowały wymarcie większości zwierząt, a żubr zniknął z tego terenu na zawsze. Ocalały jedynie żubry w hodowlach zamkniętych – zwierzyńcach i ogrodach zoologicznych. Rezerwat w Białowieży powstał w 1929 i na przestrzeni ostatniego wieku mozolnie pracował nad przywróceniem żubra europejskiego do jego środowiska naturalnego. Dziś mamy 650 osobników żubra żyjącego dziko w puszczy. Rezerwat pokazowy żubrów spełnia funkcję edukacyjną. Zwierzęta w rezerwacie eksponowane są w warunkach półnaturalnych, w dużych zagrodach pokrytych naturalną roślinnością, mogą więc nie być widoczne przez cały czas.

Park pałacowy w Białowieży

Park Pałacowy został założony po 1895 r. jako integralna część prywatnej rezydencji myśliwskiej carów Rosji. Nazwa parku „Pałacowy” nawiązuje do najważniejszego obiektu, tej rezydencji, jaką był pałac carski (spłonął w 1944, a ostatecznie wyburzono go w 1962 r.). Te aktualne elementy sztuki ogrodowej i resztki historycznych zabudowań są ostatnimi świadkami odległych dziejów Puszczy Białowieskiej i stanowią wspólne dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze nie tylko mieszkającej tu społeczności, ale całego europejskiego społeczeństwa.

Wieże widokowe

Na obrzeżach Białowieży, rozstawione są liczne wieże widokowe. Zawsze otwarte dla przygodnego turysty, stwarzają możliwość zaobserwowania zwierząt, które często wychodzą z lasu i zbliżają się do domostw, szukając pożywienia. Te długie i ciche obserwacje są swoistą medytacją natury, gdzie niespokojne myśli ustają, a zmęczony codziennym wysiłkiem umysł uspokaja się, doświadczając słodycz uczucia tu i teraz.

Skansen

Na drodze Zastawa w kierunku Pogorzelce znajduje się pięknie odrestaurowany skansen wsi podlaskiej. Młyn, żuraw, malowane domy i cerkiewka są mikro obrazem życia wieku minionego.

Zaczarowany las

Miejsca mocy to obszary o pozytywnym promieniowaniu, to znaczy występuje w nich taka forma subtelnej wibracji, która jest najzdrowsza dla człowieka. Dzięki niej w miejscach tych znacznie lepiej się czujemy, szybciej wypoczywamy, łatwiej regenerują się nasze siły witalne i uaktywnia się intuicja. Położone w Białowieży miejsce mocy jest szczególnie zagadkowe i interesujące. Jest ono porośnięte wieloma przedziwnie uformowanymi, często wielopniowymi, pozrastanymi dębami, sosnami i świerkami. Pomiędzy nimi ułożone są głazy i skały tworzące przemyślny system. Przypuszcza się, że było to miejsce kultu dawnych Słowian. Stara legenda głosi, że istniało w puszczy miejsce, w którym gromadzili się wtajemniczeni, wykorzystując swoją moc i kamieni powstrzymywali wrogów i złe moce.